A ponte sobre o Drina, unha difícil encrucillada

Ivo Andrić, Nobel de Literatura 1961 

A historia que nos conta Ivo Andrić n'A ponte sobre o Drina non é unha historia ao uso. O protagonismo dilúese perante o número elevadísimo de personaxes que van desfilando ao longo das súas páxinas. A novela arranca no séc. XVI e prolóngase até o séc. XX, co inicio da Iª Guerra Mundial, precedida das Guerras Balcánicas. Se houbese que falar de protagonismos, este, sen dúbida, terá que recaer sobre a propia ponte, motivo do título da narración.

É importante írmonos familiarizando cos vocábulos que aluden a distintos elementos, sexa da propia ponte, sexa da cidade, sexa da sociedade conformada por distintas etnias, ademais de por confesións relixiosas. Višegrad é a poboación motivo do relato. Trátase dunha pequena cidade á beira do río Drina que, polo que nos conta César Antonio Molina no epílogo, é un afluente do Sava, que á súa vez o é do Danubio. Aquí, en Višegrad, outro río menor, o Rzav, tamén afluente pero do Drina, será relevante na configuración xeográfica do lugar: 

[...] os barrios das aforas atópanse ás beiras da ponte, na ribeira esquerda do Drina e na ribeira dereita do Rzav. A vila está na auga.

Pero o río realmente substancial, crucial para a vida da cidade, é o Drina. A ponte que o cruza ten

dous elementos fundamentais que aparecen con moitísima frecuencia. Son a charsia, que se trata do

mercado, lugar que está ao pé mesmo da ponte e nun outeiro da kasaba. E será, por suposto, a kapia,

que son dúas terrazas simétrica situadas na parte central da ponte, e que se asoman a dereita e

esquerda desta.

A terraza da dereita vindo desde a vila chámase sofa, e álzase sobre dous chanzos. Está rodeada de bancos [...] 

A kasaba a que acabamos de aludir, non é outra que a propia vila, é Višegrad, prescindindo dos barrios e aldeas que a poden circundar.

Talvez sexa relevante marcar o feito de que os cristiáns vivan na marxe esquerda, mentres que os musulmáns o fagan na dereita. Outras son tamén as comunidades que alí moran, e estámonos a referir aos xudeus, e importante haberá de ser igualmente a comunidade xitana. Con todo, serán cristiáns —denomínanse a si mesmos serbios, mentres que os musulmáns lles chamarán a estes godos e infieis— e musulmáns —os serbios chámanlles polo nome de turcos— as dúas comunidades máis numerosas e significativas e, en consecuencia, as que leven o peso da narración.

ponte sobre o río Drina

A novela fórmana 24 capítulos. A disposición deles é cronolóxica, por tanto, comezará no primeiro capítulo no século XVI e acabará no último no século XX. No cap. I describirase de xeito bastante minucioso o lugar. A ponte, dísenos, mandouna construír o grande visir, o paxá Mehmed. O mestre construtor foi Rade Neimar. A obra tardou séculos en ser rematada e, sobre todo, contou con moitas dificultades para a súa construción e remate final. Houbo interferencias, que logo se nos contarán, e de que falan as lendas.

Xa desde un inicio fica ben claro que os rapaces serbios e os rapaces turcos interpretan ditas lendas de maneira ben distinta, de modo que a sociedade xa se ve facilmente diferenciada mesmo na inerpretación simbólica infantil. Así pois, as marcas que existen nunha pedra, que son supostamente de guerreiros mortos, son ferraduras de Šarac, cabalo de Kraljević Marko, para os nenos serbios, mentres que para os nenos turcos pertencen ao poldro alado de Djerzelez Alija.

O malvado Abidaga, emisario do visir para supervisar as obras da ponte, disque sentira unha voz que lle falaba desde as augas. Esta aconselloulle que debía encontrar a dous xémeos, aínda lactantes, chamados Stoja e Ostoja. Logo debíaos emparedar dentro da ponte e así rematarían as súas coitas. Máis adiante falarásenos desta lenda.

A construción da ponte comezara xa con sangue. De feito, Radisav opúxose á vontade do visir. Este rebelouse ao mandado que obrigaba á práctica escravitude das xentes na construción da obra. Radisav dicíase que tiña un talismán que o facía invulnerábel, mais nunha noite foi pillado durmindo e estrangulárono. Este rebelde, venerado polos serbios, crese que está enterrado nun túmulo da ribeira esquerda, xunto ao camiño. Os turcos, polo seu lado, falan de que alí morreu por martirio un 

dervixe, a quen chamaban o xeque Turhania, grande heroe defensor do paso do Drina contra un exército de infieis 

O certo é que na kapia, e até 1878 aforcábanse ou espetábanse cabezas de todos os que foron executados por diversas razóns.

Višegrad é cidade fronteiriza, na fronteira que divide Bosnia de Serbia, e isto é fulcral no desenvolvemento de todos os avatares que se produzan ao longo dela.

bacía do Danubio central

No cap. II falásenos de cando neste lugar nin sequera existía a ponte. Si existía un barqueiro, chamado Jamak, un home estraño e malhumorado. Os xanízaros enviados desde Istambul —Tsarigrado en serbio— viñan, como de costume, cobrar o seu tributo de sangue, isto é, nenos cristiáns recrutados á forza no leste de Bosnia. Nese día de novembro levaron un rapaciño de Sokolovići, unha das vilas da parte alta da rexión. Haberá de ser este neno o que se converta logo en Mehmed Paxá Sokoli. Conseguiu importantes vitorias militares en tres continentes, alargou os límites do Imperio, asegurou fronteiras e fortaleceu o interior. Será Mehmed o que mandará construír a ponte sobre o río para así poder unir Bosnia con Oriente. Está construción prolongouse por espazo de cinco anos.

No cap. III vemos un torvo individuo, Abidaga, enviado especial do visir para a construción da ponte, ademais de vaidoso e carente de clemencia. O mestre construtor será Tosun Efendi. A obra era penosísima. A xente era recrutada á forza para construíla e Abidaga comportábase de maneira severa. Os turcos acabados de converter sentíanse fartos desta dominación e abuso. É aquí cando se nos conta a rebelión que provocará Radisav. A obra, xa que logo, sufría sabotaxes polas noites, de maneira que non daba avanzado. A historia dos xémeos Stoja e Ostoja tamén se relata aquí, tradición que correu como a pólvora entre as xentes, o que as augas lle dixeran a Abidaga para solucionar o mal. O caso é que unha muller deficiente, dunha aldea da montaña, a cal parira dous fillos mortos, foise instalar á ponte, na que xulgaba tiña os seus nenos encerrados. Tratábase de Ilinka a Tola, muller que ficou a vivir a carón da obra.

O xefe das sentinelas foi incitado por Abidaga a descubrir o cabecilla que provocaba as sabotaxes. Radisav, finalmente, foi capturado. Baixo tortura, realizada polo cigano Merdžan, confesou. As torturas resultaron brutais. Tenaces ao roxo, estacas..., até que definitivamente foi empalado e colocado nun madeiro encima da ponte para que, como escarmento, fose visto por toda a xente.

No cap. IV, logo dun día enteiro de sufrimento, Radisav morrerá. Abidaga manda que o tiren aos cans. Merdžan o Cigano sería o encargado, mais uns compañeiros da obra queren darlle sepultura cristiá a Radisav. Conségueno logo de subornáreno. Abidaga, demorando a obra máis do agardado, será substituído por un novo enviado do visir, Arif Bei. Súmase a Tosun Efendi outro mestre, de Dalmacia, Antonio. Á obra da ponte hai que lle engadir agora a da construción do karavan-seraj, 

[...] unha pousada na que os viaxeiros vindos de lonxe que cruzasen a ponte atoparían albergue para eles, para os seus cabalos e para as mercadorías se os sorprendía a noite.

Nunha placa fixada na kapia deixárase constancia de que a obra pía da ponte fora rematada no ano 979 da Héxira, isto é, no 1571 da era cristiá. Houbo festa de sona para a inauguración. Así pois, tanto a ponte como o karavan-seraj conformaban a fundación pía do grande visir, o paxá Mehmed. Os gastos do karavan-seraj eran sufragados a través do vakuf, que era a institución otomana encargada do mantemento das fundacións pías, que neste caso procedían dos grandes tesouros e propiedades procedentes dos novos dominios de Hungría.

O cap. V refire a ruína do karavan-seraj. As tropas turcas estábanse a retirar de Hungría, de modo que a fundación pía de Višegrad ficaba sen cartos que a sufragasen. Naquela altura —estamos a falar de finais do séc. XVII—, o seu administrador era Daut Hodža Mutevelić. Prodúcese unha grande inundación, unha chea provocada polos dous ríos que anegarán a kasaba. Todos os habitantes nese momento reúnense en sa harmonía, amigan e relátanse anécdotas e contos para tentar mitigar o medo e o tempo pase máis rápido. A eles xuntáselles Kosta Baranac, home forasteiro que se asentara na kasaba e fixera bos negocios coas noces e as ameixas, mais agora perdera todo, o cal aínda estaba sen pagar. O pope Mihajlo e Hadži Liačo foron os que, por idade e relevancia social, tentaron animar a concorrencia. Acontecía isto a finais do séc. XVIII.

No cap. VI, logo da chea do río que vimos de relatar, prodúcese a revolta serbia no Paxalado de Belgrado. Chegará até as mesmísimas portas de Višegrad. O xefe da insurrección serbia contra os turcos foi Karadjordje, ‘Xurxo o Negro’. Non obstante, lógranos repeler. Os turcos estabelecerán un destacamento permanente na ponte, ao ser punto estratéxico de máxima relevancia. A represión foi dura. De feito, un tolo que se dedicaba a visitar igrexas e mosteiros, Jelisije, será matado xunto con Mile, un leñador que fora collido cantando unha canción proserbia. Hajrudin, o verdugo, era o encargado de axustizalos. Tratábase dun anatolio de forte complexión. Un día apareceu alí pendurada a cabeza do mesmísimo pope Mihajlo.

No cap. VII xa nos adentramos nos mediados do séc. XIX. O Imperio Otomano retrocede. En Serbia, un decreto imperial ordenaba que Miloš fose o encargado de administrar serbia en nome do sultán. Á súa vez os turcos de Serbia foxen para Bosnia. Fálasenos da figura de Salko o Chosco, que era fillo dunha cigana e dun militar anatolio. Era un home de todo o pobo, pois criárano entre todos. Era bébedo, bondadoso, excéntrico e feliz.

No cap. VIII cóntase a historia de Fata a de Avdaga. O fillo de Mustaj Bei Hamzić, Nail Bei, foi o primeiro en lle botar o ollo a Fátima a de Velje Lug. El quérea como esposa, mais ela non o quere a el. No entanto, Avdaga ten débedas e Mustaj Bei Hamzić proponlle axudalo para saldar as contas. Logo diso, era claro que a filla de Avdaga debía de acceder ao casamento con Nail. Casárona. No día da voda, cando ía camiño da súa nova casa, descabalgou do cabalo, púxose no beiril da ponte e guindouse ao río. Fátima afogou.

No verán de 1878, cóntasenos no cap. IX, o exército austro-húngaro está a chegar ás portas da cidade. Os turcos falan da necesidade de se defenderen, pois trátase dos infieis que lle queren tomar o territorio. Ali Hodža, ao igual que tantos outros turcos do lugar, están en desacordo con tomar as armas contra o novo imperio. Osman Efendi Karamanlia, porén, é favorábel ao enfrontamento armado, o cal provoca a tensión con Ali Hodža. Este proviña de Plevlje e tiña consigo un retén de guerrilleiros. As tropas austríacas, en agosto, estaban a punto de entrar na kasaba. Karamanlia, canso de se enfrontar á tenacidade de Ali Hodža, mandouno atar a un poste de carballo que estaba na kapia e ordenoulle a un servente que lle cravase unha orella ao poste. Entraron as tropas austríacas e descraváronlle a orella do poste de madeira.

No cap. X as tropas austríacas están a tomar asento na kasaba. O alguacil chamará os máximos representantes das igrexas, ao mulá Ibrahim, a Huseinaga, que era o muderis —xefe dun seminario musulmán—, ao pope Nikola e ao rabino David Levi, que debían agardar ao mediodía ao comandante austríaco na kapia, para presentarlles os seus respectos en nome da poboación, e irían despois até a charsia. É interesante observar a desconfianza de todos con todos, así como a sensación que lles provoca aos do lugar ver como o exército austríaco é disciplinado e organizado.

soldados do exército austro-húngaro

No cap. XI descríbense, sobre todo, as grandes transformacións que trae consigo a chegada dos austríacos. O bei Šemsi Branković será dos máis aferrados ás formas e costumes turcos. Vivirá tan só tres anos máis, pois morrerá de pena, incapaz de adaptarse aos novos tempos. Os austríacos fixeron medicións, talaron árbores, edificaron e rehabilitaron racionalmente construcións. O karavan-seraj será demolido e construirán alí un cuartel. Puxeron iluminación pública na ponte e tamén implantaron un servizo de limpeza.

A kapia tomou novos folgos a partir deste momento, tal e como se nos relata no cap. XII. Así mesmo, introdúcense elementos de ocio diferentes aos que había. Na pousada de Ustamujić fanse apostas ás cartas. Milan Glasinčanin frecuenta o local. Alí encontrarase un bon día cun xogador que lle gaña a todo o mundo. Cae no vicio. Déixase levar pola aposta e pérdeo todo, tanto o diñeiro como a casa, mesmo a alma. Isto último acontece na kapia. Cando se ve perdido perante o xogador invencíbel, fecha os ollos véndose xa sen vida perante o demo. Unha rafa de vento leva as cartas, abre os ollos e alí non hai ninguén. Estivo doente na cama durante meses, mesmo lle chegaran a dar a extrema unción. 

Os sábados reúnense na kapia os comerciantes xudeus. Bukus, o fillo do barbeiro Avram Gaon encontarará un ducado, que é o que Milan Glasinčanin perdera na ponte. Tratábase do ducado endemoñado que levará a Bukus a ilo gastar a Ustamujić.

O servizo militar obrigatorio fora implantado para Bosnia e Herzegovina, por parte do imperio, tal e como se nos conta no cap. XIII. É momento de revoltas e, de feito, en Herzegovina xúntanse serbios e turcos para combateren os austríacos. Non así en Bosnia, polo menos en Višegrad. Cóntasenos un episodio relativo a un rapaz ruteno, natural da Galitzia oriental, formando parte dos Streifkorps. Chamábase Gregor Fedun e facía garda na kapia. Tratábase dun home moi alto, forte, aínda que de pouco espírito. Córrese a voz de que un bandoleiro, Jakov Čekrlija, pasara de Herzegovina para Bosnia e que se achaba nalgún lugar preto de Višegrad. A vixilancia era tediosa, e só o paso dunha moza turca, a cal a cruzou varias veces, foi quen de tiralo do aborrecemento. Entrementres, Stevan, o outro soldado ao cargo da kapia, durmiñaba sempre. O caso é que, e pese aos condicionamentos sociais que impedirían calquera asomo de achegamento a unha rapaza turca, olláronse cunha certa complicidade. Mesmo ela lle chegará a falar e diralle que ten que ir xunto da avoa. Logo, supostamente, cruzará con esta, pero descubrirase que se trataba do bandoleiro escondido por baixo de roupaxes e veos. Esta artimaña será descuberta e Gregor Fedun, que vai ser castigado mandándoo para outro lugar menos calmo, tomará a decisión de matarse desferrando un tiro de fusil.

No cap. XIV estase a falar da historia de Lotika. Trátase dunha xudía, procedente da Galitzia oriental, da cidade de Tarnów. É viúva e rexenta un hotel cabo da ponte. Alí reúnense con frecuencia personaxes curiosos e acode tamén Ejub, un home que está namorado dela. Outro dos que sempre soe visitar o hotel é Ali Bei Pašić. Lotika é muller de forte carácter, bonita e, sobre todo, de grandísimo corazón, xa que se preocupa da extensa familia que ten en Tarnów, á que axuda economicamente. Estamos, agora, nun período de estabilidade política.

No cap. XV cóntase sobre a taberna do Zarije. Trátase da alternativa á de Lotika, moito máis afamada. De feito, cando un cliente é botado desta, acode regularmente á de Zarije, cuxa actitude acostuma ser moito máis permisiva. Dinos así o narrador: 

O momento máis animado tiña lugar cando na taberna se xuntaban os comerciantes máis novos da vila e os fillos dos ricos. Entón non daban abasto Sumbo, Franz Furlan, o Chosco e Šaha a Cigana. [...] Eles vivían da festa, das bromas e da augardente. O seu traballo dependía da perda de tempo e dos gastos dos demais e a súa verdadeira vida desenvolvíase na noite [...]. 

Alguén desde unha esquina da taberna conta unha historia referente a Salko o Chosco. É a historia de Paša, unha moza fermosa, pobre e orfa de pai. Disque un día foran varios facerlles as beiras a un grupo de mozas que estaban detrás dos valados dunha casa. Lanzaron desde alí un ramallo de herba lombrigueira, que caeu aos pés do Chosco. Este episodio deu para facerlle crer que a moza, Paša, quería algo del, que ela estaba namorada del. Pasaba o tempo e el cría o que lle dixeran. Mais un bon día, un próspero comerciante, Hadži Omer, casado pero que non é quen de ter fillos, decidirase ir pedir a man de Paša, cousa que lle é proposta pola propia muller co fin de solventar o problema de atinxir descendencia. A partir de entón as burlas foron medrando, o Chosco bebía máis e máis ron convidado pola xente que ía á taberna. Inclusive incitábano a que se matase, de maneira absolutamente cruel. Unha noite mesmo argallan unha historia conforme o Chosco recibía unha herdanza dun descoñecido oficial turco, natural de Bursa, que lla deixa ao seu fillo natural, que non é outro que Salko. Chéganlle a levar un pasaporte falso outro día. O máximo dos paroxismos será cando se dirixan andando pola ponte e el suba ao peitoril e camiñe por el, dun extremo a outro, borracho, até que chega ao final sen que caia.

As enormes transformacións sociais veranse a partir deste cap. XVI. Pasaron vinte anos desde o acontecido no anterior capítulo. Sábese da morte da emperatriz Isabel por un anarquista italiano, Lucheni. Isto dá para os nenos se meteren co mestre Antonio, un italiano que vive de hai moitos anos en Višegrad. A ponte vai ser limpada. De feito, hai un momento en que se desvía o curso do río para asentaren mellor os piares e reforzar contrafortes. No lugar en que se supón moraba un Mouro, nun dos piares, os rapaces ficaron desencantados, pois nada máis que se retiraron grandísimas cantidades de escrementos de paxaros. Ali Hodža, o máis excéptico dos musulmáns ás mudanzas que trouxera o imperio, ve con receo o que se lle está a facer á ponte. Intálase a traída da auga, por consideraren que as augas do río non son potábeis. O camiño de ferro tamén chegará até a kasaba, o que provocará mudanzas e transformacións comerciais moi importantes. 

tempos convulsos en Bosnia-Herzegovina

Estamos no ano 1908, no cap. XVII, e no que as inquedanzas polo que poida acontecer son substanciais. De feito, enteirámonos de que a ponte está sendo minada polas tropas austríacas. Ali Hodža téntao saber, pois lévase en segredo; todo fora tapado con lonas, e acábao por coñecer por medio de Muhamed Branković, que chegara a ser asistente de campo en Viena, membro do exército imperial pois. O goberno imperial está a dar poderes autonómicos a Bosnia e Herzegovina, en previsión seguramente das tensións que está a haber. Os partidos de índole nacionalista nacen en Sarajevo, así como outros de natureza socialista, etc.

As guerras balcánicas, sucedidas entre 1912-1913, darán logros a Serbia. O Imperio Turco irá cedendo cada vez máis territorios, e a fronteira vai ficando máis e máis lonxe. Á súa vez a confrontación co Autro-Húngaro é tamén de notar. As novas ideas, a mudanza social que se está a experimentar é moi importante. Os vellos turcos, os que tiñan máis de setenta anos e vivían baixo o dominio otomano, ollan todo con verdadeira preocupación.

Esta nova mentalidade vémola a través da xente máis nova no cap. XIX. Janko Stiković estuda ciencias naturais en Graz e é poeta, articulista, e fai parte da xuventude revolucionaria que publica en revistas de Praga e Zagreb. Doutra parte está Nikola Glasinčanin, mozo delgado e pálido que tivera que deixar os estudos secundarios por causa da pobreza, os maos resultados e a saúde precaria. Entra en escena a mestra Zorka, coa que ten unha primeira cita Stiković, e na que se comporta de maneira egoísta, logo de se aproveitar impulsivamente dela. Nikola está namorado de Zorka e sente envexa de Stiković, con quen coincide un día que está a conversar un grupo na kapia. Xa de noite, ficarán ambos alí sós. Calados, asisten sen que os vexan, á conversa doutros dous rapaces que acaban de sentar e están sentados noutro lado. Son Galus, un poeta e orador, rival de Stiković e Bahtijarević, calado e reservado. Este último, musulmán e fillo dun bei, non procede do lugar. E Galus é fillo dun funcionario procedente do Burgenland, pero moi integrado na vida da kasaba. Galus fálalle acerca da condición dos turcos, aínda que Bahtijarević non o toma a mal. Logo de que estes últimos se vaian, entran en conversa os dous pretendentes de Zorka. Fala máis Stiković que Nikola e este, logo de moito escoitalo, acáballe por reprochar, con medias palabras, o que fixera con Zorka. Pasan uns borrachos pola ponte, entrementres se ve luz no hotel de Lotika. Entre os borrachos está Pecikoza, do que se contaba un episodio semellante ao de Salko o Chosco cando fixo equilibrios polo muro da ponte. 

 

No cap. XX fálase das mudanzas nos costumes da cidade. O hotel de Lotika está en declive. De feito, os oficiais tiñan o seu propio club e Terdik, unha persoa recén chegada a Višegrad, montara un negocio que resultou ser un prostíbulo. Ademais, os problemas de Lotika van a máis, pois os parentes reclaman máis axudas, e mesmo algún que medrara grazas a ela, non quere agora axudar os seus parentes máis necesitados.

Estamos en 1914, no cap. XXI Stinković leva tempo fora de Višegrad e envíalle cartas espazadas a Zorka. Estas están desprovistas de sinais amorosos, polo que Zorka acaba por comezar a saír con Glasinčanin. Este quere ir máis en serio con ela, e proponlle irse con el para América, pois alá conta cun amigo que lle buscará traballo. As cousas non andan ben en Bosnia. Zorka pídelle un tempo para pensalo.

No cap. XXII prodúcese o atentado contra o arquiduque Francisco Fernando e a súa muller en Sarajevo. Declararáselle a guerra a Serbia. Ao día seguinte comezarán a patrullar pola cidade os Schutzkorps, formados en Višegrad por un fato de ciganos, borrachos e lacazáns. É interesante a conversa de dous turcos con referencia á situación bélica. Uns soldados húngaros matan a uns aldeáns en xuízo sumarísimo. Un canón serbio desde o monte Panos non para de disparar contra a ponte.

asasinato do arquiduque de Austria

A guerra é xa aberta no cap. XXIII. Os canóns, dun lado o serbio, doutro o austríaco, dispáranse mutuamente. A xente comeza a fuxir da kasaba. Os que permanecen tentan pasalo o mellor que poden, pero xa non será a cousa de cando a última chea do río. Os musulmáns están cos musulmáns e os cristiáns cos cristiáns. O vello Mihajlo acolle na súa casa, máis retirada que outras da ponte, a moitos refuxiados. Dálles conversa. Fálalles acerca do día do bautizo de Peter, que está alí presente. 

Poucos ían ficando xa na cidade. Lotika deixara o hotel e instalárase de prestado na casa abandonada dun turco e coidaba da súa cuñada, doente polo pánico. Ali Hodža segue abrindo a súa tenda até que lla mandan fechar. Tamén a de Pavle Ranković, a quen tomarán como refén os austríacos, alén doutros serbios sobranceiros. Fusilaríano caso de que a ponte, que estaba minada desde había moitos anos, fose detonada. Outros reféns debían facer vixilancia nela, e os restantes na estación dos camiños de ferro.

No último capítulo, no XXIV, a cidade está sendo progresivamente abandonada polas tropas austríacas. Ali Hodža, desobedecendo as ordes das tropas, métese igual na súa tenda. Tal e como tiña feito durante tantísimos anos, séntase no cuartiño escuro, case como un cadaleito, para reflexionar e agardar ao que suceda. Ao cabo dun tempo prodúcese unha enorme explosión. Xúlgase morto, pero erguerase e sairá para fóra. Caera unha grandísima pedra branca, igual ás da ponte, encima do seu negocio. A ponte fora destruída nun dos seus extremos. Os serbios gañaran a batalla e entraban en Višegrad. Ali Hodža, logo de tantísima emoción, regresa á casa subindo a pronunciada encosta. Mentres sobe, pensa na ponte. A ponte, obra pía e destina por tanto a Deus, foi destruída. O símbolo que tanto representaba para el morreu, e el morrerá no camiño a Mejdan, sentindo que a súa vida xa tampouco ten sentido.

Ivo Andrić

A MODO DE CONCLUSIÓN: 

Temos que recoñecer que non estamos perante unha novela ao uso —se cadra, unha sorte de conxunto de relatos novelado ou costurado para ser novela—, pero si perante unha narración colosal, de referencia para quen queira coñecer a historia deste territorio tan convulso de centro Europa situado nos Balcáns. Grazas á maxistral e sinxela prosa de Ivo Andrić, adentrámonos nos porqués do que veu suceder logo da morte de Tito, onde están as fontes do conflito, xa que a conformación do propio espazo, así como da sociedade é o suficientemente complexa como para entender que a convivencia non é aquí asunto fácil. Ivo Andrić, con todo, tenta dar unha visión medianamente obxectiva ―dentro do obxectivo que pode ser para unha persoa que é propia do lugar― para que o lector tire conclusións sobre o que significan os Balcáns. Turcos ou musulmáns (tanto os xa nacidos en Bosnia como os propios otomanos), serbios, xudeus (tanto os de vello xa, que son sefarditas, como os akenazís procedentes da Galitza), xitanos e, aínda con máis posterioridade, aqueloutras comunidades procedentes doutros territorios austro-húngaros, van formando este incríbel mosaico, e consolidando unha extraordinaria prosa que, en aparencia, parece tarefa moi difícil de conxugar. A fonda carga histórica que arrastra, así como tantas emocións e puntos de vista, relacionados coas crenzas relixiosas e comunidades diferentes que conviven no lugar, é narrado dun xeito sinxelo pero magnífico polo premio Nobel de literatura, Ivo Andrić.

http://t.co/llzRnd5XSz