Léxico do universo mariñeiro

as penas dos Cabalos no Prioiro, Covas

Unha vez máis permítanme a licenza de facer uso aquí dun (meu) texto como pretexto. Nesta ocasión para tentarmos unha pequena aproximación ao léxico mariñeiro. Mais, nin moito menos, vaian pensar que se ha de tratar dun estudo pormenorizado senón dunha simple indagación sobre certo tipo de singularidades (outra vez) da nosa comarca de Ferrol. Referímonos á denominación con que corren os peixes polas nosas augas, algunhas artes de pesca e embarcacións e outros aspectos biolóxicos, e antropolóxicos mesmo. Os subliñados do texto literario (dun relato titulado "Belarmino e o robalo", pertencen ao libro Á deriva, publicado por Belagua en 2018) marcan certa terminoloxía alusiva a este universo mariñeiro, por tanto, común ou non a todo o litoral galego. Claro que nós buscaremos facer fincapé naquilo que nos é máis propio, comarcalmente falando, coa intención, así, de contribuír unha miga máis a esa recollida e fixación de vocabulario, sen dúbida en franco proceso de poder desaparecer, se é que antes non lle pomos remedio.

revelloca

Mais chegado aos dezaseis anos, todo se lle facía pouco. Sentiu el unha necesidade desmedida, irracional diriamos, de mellora na súa actividade. Daquela primeira pistola de arpón regalada aos catorce, e coa que ensartaba algún que outro peixe non demasiado grande que merodease polas inmediacións da praia do Porto ou pola súa volta —revellocas, muxes, sargos cativos e pouco máis—, pasara por fin a un fusil fusil, un fusil de verdade, un fusil de adulto, como o de seu pai. Aquilo tornárase xa palabras maiores, anticipo do que había de vir, de grandes e exitosas capturas, tal e como el desexaba.

As primeiras saídas, sempre partindo desde a súa base na praia do Porto, transcorreran de arredor das Laxes, do Noco, da Punta dos Páxaros, da de Baltasar e do Corveiro, até máis tarde xa se aventurar algo máis lonxe de terra, en lugares máis batidos e abertos e, por tanto, a onde a ambición o conducía, pois non se conformaba con pequenas capturas, entendéndose isto tanto polo tamaño como pola cantidade de pezas obtidas. Cobizaba algo máis substancioso. O caiuco —obsequio tamén de seu pai— facíase agora demasiado pequeno, xa non respondía ás novas expectativas nin ansias creadas. Vogar até certa altura sen se afastar moito, fondear o rizón e logo botarse ao mar para ir deitando dentro da embarcación todo o logrado, convertérase nun labor demasiado cansado.

merlón

Pensou en conseguir cartos para comprar unha chalana, pero desbotárao deseguida, pois eran moitos os que había que reunir. Non obstante, aquela ambivalencia de remador e pescador facíaselle excesiva, demasiado esgotadora, e máis a bordo do seu caiuco, tan pequeno como el era. Debía encontrar alguén que vogase e tivese conta da embarcación entrementres facía o mergullo, e poderse valer deste xeito dunha maior mobilidade e botar máis tempo para ampliar capturas. Non fora moita a demora. Fidel, fillo de Luís do Rei, ofrecéraselle de chalaneiro, co que en breve atopou o remedio á súa preocupación. El puña a barca. Esta, propiedade de seu pai, pescador semiprofesional, seviría á empresa, podendo facer uso dela mentres non a precisase, vespertino labor sobre todo, practicado polo home cunhas cantas nasas e unha veta de case cen metros de lonxitude para largar. Polo que, deste xeito, mergullador e remador, ambos a dous e desde ese instante, formaran sociedade. O reparto do capturado, a partes iguais. E así perdurou de aí en diante por ben tempo, con momentos mellores e peores, pero sempre, dito sexa de paso, con moitas máis alegrías que penas. Así pois, caían boas maragotas e merlóns, sargos e pargos, chocos e polbos, algún que outro congro, raias, robalizas e, circunstancialmente, até corvinas, se ben poucas. Deste xeito, verán tras verán. E é que o Belarmino, a dicir das xentes, non había disparo que marrase, que alí onde puña o ollo...

baralloco

Dentro do mundo dos peixes acostumamos facer unha (máis ou menos clara) diferenciación entre especies nobres e outras que non o son tanto, ás veces, estas últimas, até chegando a ser consideradas como desprezábeis. Con respecto a isto, os barallocos, eses pequenos peixes que habitan pozas e lugares rochosos, ocuparían o lugar máis baixo na escala, xunto cos lorchos, case o mesmo animal que este, aínda que de cor máis escura, pardos, case negros diriamos. Con todo, tamén poden existir outros, igualmente moradores de hábitats rochosos, e que tratándose dunha pesca menor, tampouco corren coa mellor das famas. Estamos a pensar noutro tipo de peixe, que se captura cunha simple vara, e á cal se lle atan uns pouquiños centímetros de tanza, ao final da cal se lle empatan un ou dous anzois. Ditos anzois, provistos da correspondente carnada, isto é, a senrada ou miñoca, introdúcense despois, e sempre coa marea baixa, nos furados que pode haber polas pozas que fican nos coídos. É costume tamén podérenselle botar ao pé petos (ourizos de mar) esmagados para que máis facilmente acudan estas ao reclamo. Pero o máis singular de todo é que se pescan asubiándolles, coma se dun can se tratase. Estamos a falar das barbadas.

lorcho

Pois a botella que seu avó achara sendo novo entre as penas do Eirado e da Esparradela, no coído do Petón, concordaba coas informacións enciclopédicas aludidas. Traía ela, dixéralle el, indicios de longa viaxe e viña selada con ceras e lacres. Nese momento, comían con voracidade, ao seu pé, as barbadas, achegándose solícitas ao asubío, máis floreado que o de ninguén, que así era como el as pescaba. Marea baixa. Xa o carabel case cheo, pronto para regresar á casa após unha boa xornada de capturas. Pero de súpeto, o frasco verduxo que xorde repentino cabo da vara coa que apaña o último peixe.

barbada

Descúlpenme novamente aquí co pretexto dun novo texto, outra volta inédito, dunha novela intitulada "O sentido da procura", e que temos gardada por algunha gabeta. Neste fragmento vese o xeito singular da pesca a que nos referiamos. E é que ás barbadas, como aditamento á propia comida que se lle pon no anzol, tamén se lles asubía. A pesca deste animal dura o tempo que a marea baixa o permita e, polo tanto, que o coído estea practicábel. O carabel, o cesto aberto de asa, haberá de ir despois cheo sempre que a xornada fose propicia.

petos

tapaconas

Un pouco máis alto na escala, aínda que non moito máis, podemos colocar outros peixes cativos (no sentido sinónimo de pequenos), que teñen por costume incomodar o pescador caso de capturalos. É o caso dos fodós, ou fanecas de pequeno tamaño, e das revellocas, ou pequenas maragotas. De non moita mellor estima gozan os despectivamente coñecidos como tapaconas, segundo a Wikipedia <<O nome de curuxo é propio da costa occidental de Galicia, desde Mugardos á Guarda, coas variantes caruxo, coruxo, curuxa e cruxo; pero na costa norte, desde Pontedeume a Ribadeo, recibe os nomes de sollo e, concretamente en Mera (Oleiros), solla. Outros nomes que tamén lle dan son os de brisca, rascapedras, tapa, tapaconas e tapaconos>>.

senrada

Os fragmentos literarios aquí recollidos fan alusión á costa de Covas, máis en concreto son diferentes puntos do litoral do cabo Prioiro. Nalgún sentido, temos participado neste tipo de pescarías. A bordo de chalana, sempre a remo, saiamos de feito desde a pequena cala ou abra que se coñece co nome da Cova. Alá vogabamos para fóra da Punta dos Foxos. Podiamos ir pescar coa liña, ao fondo. E ás veces acontecía que até nin picaban as cabras, e iso non era cousa boa, pois significaba que nada había. E outras veces saiamos ás distintas posturas para as luras (a da Vella, cuxa referencia era tomada con respecto á pena do mesmo nome que había no monte; a de Proxectores, xusto embaixo dos túneles da batería; etc.). E ás veces matábase moito e ás veces pouco ou nada, quer de lura quer de peixe. Cando sucedía isto último, acostumábase a dicir que estaba todo queimado. 

cabra

Había, no entanto, unha pesca bastante entretida, a cal non requiría de demasiado remo. Saíase un pouquiño só da enseada para ir a uns puntos estratéxicos para ir pescar nos panchos. Cando os había —cos anzois colocados de tres en tres no extremo da tanza, chegaban a traer de dúas a tres pezas en moitas das lanzadas—, resultaba ser unha delicia. A eles íase con cana, de pequena envergadura. Tamén se acostumaba levar unha bolsa de malla que fora previamente enchida con mexillóns de distintos tamaños (ou petos) e que servirían para engoadar. Antes de botar as liñas —cuxos anzois debían ir entre augas—, machucábanse os mexillóns (ou petos) dentro da malla. Despois pendúrabase a bolsa por fóra da borda, de modo que até alí se achegaban a comer atraídos polo líquido desprendido. 

 

panchos

agulletas

Xa outros peixes, cada vez menos vistos, non sendo que vaiamos ás peixarías das prazas de abasto, son as libernas, de estraña cabeza case cúbica e prominentes aletas pectorais. Ou tamén os taberneiros, beizudos e con faixas de cores vermello-alaranxadas e tamén azuis. Unha boa escusa, en definitiva, para acudirmos con máis frecuencia aos nosos mercados tradicionais e familiarizarnos así coas distintas clases de peixes, de cuxa riqueza, non só alimenticia senón léxica, tamén estamos ben necesitados.

taberneiro

liberna