Palabras en xogo/Xogando con palabras

Praza Vella (Ferrol Vello)

Cando entrou para a tasca, non puido evitar a ollada molesta daquel nacho que o observaba desde o fondo; sentía coma se o ferise. Tomás achábase sen gonzos. Ganas lle daban de meter algo para o corpo que lle recompuxese o ánimo, polo menos unha miaxiña; e é que, tíñao que recoñecer, moita hora lle fora despois do estraño suceso que viña de vivir había tan só uns instantes. Estaba ensopado. Alá fóra caía auga espesa, chovía que nin polas canavetas. Servíronlle a súa copiña de caña e tragouna dun único groucho. Non obstante, quer a ollada inquiridora do matalote aquel, quer o efecto benéfico do alcol, que quen sabe máis o que, sentiu que as soligras que lle gabeaban polo corpo era moito o ben que lle estaban a facer, e moito máis derada, abofé, a encomenda que en diante tiña por realizar. Mais o lefre alá estaba, no extremo do local, acobadado no mostrador con cara anucida, de poucos amigos, vaia, e fitándoo a el, zamurdo como poucos tiña visto na súa vida; mentres a pobre da tía Marica, termando do seu renegrido carabel, rogaba xa desde a porta unhas mazás verdes bollentes sen posibilidades ningunhas de maduración.
—Bótame outro chope axiña, Lázaro. Trágueme o demo se hoxe non me chega a camisa toda ao corpo!
—E logo, Tomás? Sei que viches a compaña, ouh?
—Había de ver, había, ho! Peor cousa que iso, moito peor, moitísimo. Que á compaña aínda lle sabería o xeito de atallala, pero isto... Isto éche moito máis grave, moito. O demo me nunca leve se non foi cousa de meigallo. Sería, sería pois. Que outra cousa habería de ser senón.
—Non, moi boa noite non che está para andares aos cartóns, que hoxe ou voan ou se che mollan todos. E logo, de onde vés para estares tan inquieto? Chegouche a pouco a petaca, non é? Hoxe toda a calor é pouca para lle botares ao corpo, ei, Tomás?
—Déixateme de lerias, Lázaro, que o alcacén non che está para gaitas. Se ti o vises como eu o vin, a cara de espanto que a min me quedou non había de ser menos no teu caso.

[...]

Espero saiban vostedes perdoar esta intromisión tan repentina, após este fragmento literario guindado case a boca de xarro. Pertence a un conto chamado “Á deriva”, do libro de relatos do mesmo título, publicado pola editorial Belagua de Vigo en 2018, e da nosa autoría. A vontade de estilo e a tentativa por facer arte a través da ferramenta que lle é propia, que non é outra máis que a palabra, define dalgún xeito a literatura. Palabra que, neste caso concreto do noso texto, buscamos e subliñamos intencionadamente, cun evidente propósito ou finalidade, como é o de nos deter a estudar a partir de hoxe o léxico particular da comarca que nos é propia, isto é, a de Ferrol.

É o noso propósito centrarnos, por tanto, no aspecto máis puramente léxico-semántico dos vocábulos e canto ten que ver coa súa significación. A nosa contorna está inzada de elementos léxicos particulares, ben singulares nalgúns casos, frases feitas ou o que se coñece en gramática como fraseoloxía (ditos, refráns, frases coloquiais...), ás que máis apego lles habemos de ter, ou lles tiñamos, pois que, para a nosa desgraza, é manifesto que un bon número delas están a piques de desaparecer.

Ría de Ferrol e contorna

Nalgún dos casos, tratarase dunha realidade estritamente ferrolá, mais non como un feito circunscrito tan só ao municipio, senón á comarca, nun sentido amplo. Noutros, haberá de suceder que vocábulos e fraseoloxía poidan aparecer tamén noutras zonas do territorio galego, mesmo diseminadas e até distantes do noso e, por veces, empregaranse ditos termos cun sentido, uso ou acepción distinta, se ben no caso da fraseoloxía do que teñamos que falar será, se cadra, de lixeiras variantes á hora de enunciar a frase feita, ora sempre a idea que tente encerrar remita á mesma significación, igual que se faría, por exemplo, por medio dunha máxima ou aforismo.
 

Deste xeito, e xa botando man do texto con que comezabamos, é lícito dicir que as palabras (frases feitas tamén) que temos marcadas con subliñado responden cun certa clareza ao que nos estamos a referir, isto é, as que nos son propias ou, dito doutro modo, as que son tipicamente comarcáns.
 

O emprego do consabido termo ‘nacho’, o cal designará a unha persoa calquera, fulano caso de buscarmos un sinónimo practicamente idéntico, sería o primeiro caso que recollemos, se ben este vocábulo pode tamén gardar un matiz despectivo, que iso terá que ver coa énfase e o contexto en que vaia ser utilizado. 

maios no barrio de Canido

A expresión feita ‘moita hora lle fora’, que vén a continuación, coa idea de se encontrar alguén, coma quen di, coa auga ao pescozo, estar a punto de algo grave pero sen chegar a suceder, é de moito uso na nosa comarca e non se encontra, cremos, en ningunha outra.
 

Outras expresións feitas, tal é o caso de ‘auga espesa’ ou ‘chovía (...) polas canavetas’, son igualmente características das terras de Ferrol. Tanto unha como outra refírense á enorme cantidade de auga que caía, auga de chuvia concretamente, gráfica por chocante no primeiro exemplo, pois que a espesura parece máis lóxico puidese corresponder a un líquido máis denso, e a segunda ao feito, talvez máis común noutro tipo de expresións semellantes (chover a caldeiros ~ a chuzos ~ a canadas ~ ás cuncas ~ a pichés ~ a cachón, etc.), pero que xulgamos tampouco se dá noutros lugares.
 

No aspecto referente á palabra que máis comunmente en Galiza se coñece co nome de cóxegas ou cóchegas, temos nesta zona nosa a designación de ‘soligras’, para a cal temos visto —sempre de forma escrita— formas semellantes tal como oligas, celigras, ciligras, deligras, etc.
 

Algo que é feito de forma ‘derada’ é indicativo de que se fai de xeito máis fácil ou doado, ou de bon grado en definitiva, e inclusive de maneira azosa, por facer uso doutro vocábulo ben ferrolán. O profesor Álvaro Porto Dapena fálanos acerca deste adverbio, procedente do latín DEGRATU, en El gallego hablado en la comarca ferrolana, a súa tese de doutoramento, e publicada pola Universidade de Santiago de Compostela en Verba, Anuario Galego de Filoloxía. Non temos noticia de que haxa outros lugares, fóra do noso, onde este se empregue.

Porta do Estaleiro (Porta de Carlos III) en Esteiro

A seguinte palabra do texto con subliñado, ‘lefre’, trátase dun termo absolutamente ferrolán. Descoñecemos a procedencia1, pero sen dúbida ningunha era de moito uso para designar a aqueles operarios, do estaleiro sobre todo (da factoría, tal e como antes se lle dicía, e moito antes a construtora), que comían mesmo nos portais o rancho que traían da casa ou que lles vendían mulleres que o traían en potas, ás veces desde ben lonxe, para en caldeiretas que eles portaban llelo botar, recipientes empregados a modo de escudelas ou rústicos pratos. Así pois, a palabra en cuestión acostumaba ir seguida do recipiente, ‘lefre de caldeireta’, e o sintagma, xa que logo, cualificaría á persoa que facía emprego dela. En definitiva, pois, gardaba unha clara intención pexorativa, de maneira que con ela (ou elas) se designaría a unha persoa ruda, bruta, xeralmente do extrarradio da cidade, ou, caso de facermos uso doutro termo tipicamente ferrolán, designaría un laroco (aférese procedente da palabra pailaroco, á súa vez procedente de pailán).
 

Cando o xesto da cara ou a propia cara está ‘anucida’, tal e como a continuación no texto se di, “de poucos amigos, vaia”, o significado é evidente. Contextualmente non existe pega canto ao sentido da palabra, se cadra con sinais de irritación e contrariedade. Con todo, esta pode ter tamén o significado de abraiada, asombrada, pasmada.
 

A continuación, o seguinte termo é outra vez un adxectivo, ‘zamurdo’, e designará a unha persoa pouco sociábel, renarte, que fala pouco; en suma, que se caracteriza por ser reservada.

placa indicadora da aldea que foi Canido

O vocábulo ‘carabel’, o cal se referirá a certo tipo de cesto, máis pequeno que grande, con aro que xeralmente se leva ao brazo, coñécese noutras zonas como carabelo, ou ben como queipo.
 

A expresión que vén a seguir no texto, ‘verdes bollentes’, pódese chegar a utilizar mesmo co segundo dos adxectivos tan só, bollente(s). Ambas as palabras son adxectivos. A cor verde, apoiada polo outro adxectivo, bollente, intensifica enormemente o verdor e, por tanto, a falta de madurez, neste caso das mazás. Tratarase dunhas mazás, aínda que podería ser aplicado a calquera outro tipo de froitas, verdes verdes, ou verdísimas, vaia. É expresión, coidamos, netamente ferrolá.
 

Por último, e acabando coas palabras subliñadas do texto, temos a frase feita ‘o demo me nunca leve’. Tal expresión enfática, desiderativa, é semellante a outras como: o demo me leve, o demo me coma ~ que me coma o demo, o demo me trague ~ trágueme o demo, etc. Non obstante, a peculiaridade da nosa expresión radica nunha cousa certamente singular. A colocación do pronome é estraña, pois o lóxico sería esperar que fose detrás da negación nunca. Así pois, o agardado habería de ser: * o demo nunca me leve. Tal construción, aparentemente máis gramatical, descoñecémola no entanto. Para rematar, e canto a énfase se refire, pois xa de por si a ten a construción ‘o demo me nunca leve’, o certo é que case é máis frecuente que a mesma expresión se empregue sen o verbo, de maneira que xa o damos por entendido. En suma, a forma máis habitual en que a xente da comarca emprega esta expresión é dicindo ‘o demo me nunca’, de modo que o verbo se omite e se dá por sobreentendido, conseguindo que esta frase feita gañe maior forza expresiva se cabe.

peirao de Curuxeiras (Ferrol Vello)

Tal e como acabamos de ver, o noso texto é mesmo un pretexto. O texto é unha sorte de divertimento. O texto xorde coa intención de facer ver o que somos e como somos. O texto nace da necesidade de tentar querer fixar un léxico que nos é propio, aquí valéndonos da arte literaria2, e que corremos o risco de que axiña desapareza se é que non lle pomos freo. “Palabras en xogo/Xogando coas palabras”, titulámolo así porque certamente estamos a xogar con elas, e, por outro lado, tamén as palabras están en xogo. Están en xogo pois corren un perigo: o da súa desaparición, caso de non tentarmos fixalas, recollelas de forma conveniente. É preciso elaborarmos vocabularios ou listaxes de léxico en risco, de voces que coa desaparición biolóxica dunha xeración de persoas poderían morrer con elas de xeito fulminante, no caso de mirarmos para outro lado sen facer por reunilas e incluílas dun xeito sistemático nunha sorte de dicionario, ou algo máis ambicioso aínda. Nas nosas mans está, logo, poder conseguir que isto non chegue a suceder.
 

Témoslle dado, ao longo xa de moitos anos, bastantes voltas a asuntos varios relacionados co mundo das letras en xeral, mais tamén ao particular e tan atractivo como é o das palabras ou lexicográfico, e até temos confeccionado no seu día pequenos vocabularios ou listaxes léxicas con voces, algunhas comúns a outras zonas do país, e outras máis específicas á nosa comarca. Nada disto temos nin publicado nin sequera sistematizado. Ferrolán como somos de razón e corazón, falar dos consabidos ferrolanismos, tal e como xa teñen feito un Mario Couceiro, un Álvaro Porto Dapena, un Siro ou un Guillermo Ferrández, por exemplo, sería toda unha obviedade, pois que pouco máis seriamos capaces de acrecentar ao respecto.

garita no Arsenal (Ferrol Vello)

Anglicismos (‘chepa’, ‘brus’, ‘filispín’, ‘espiche’...), castelanismos (‘pichonera’, ‘apolillar’, ‘cerillita’...), andalucismos (‘piocha’), cruzamentos léxicos, etcétera xurdirían facilmente, moitos deles logo de tirados do caixón da memoria, pois que a xente común xa non os emprega e moito menos os rapaces, imbuídos por tanta globalización. Tamén estes ferrolanismos veñen aderezados, claro está, de números sen caso de galeguismos (‘nacho’, ‘conacho’, ‘lorcha’, ‘freganzo’, ‘viralusa’, ‘canfurnas’ e ‘canfurneiro’, ‘laroco’...), ao cal contribuíron sen dúbida a nosa interiorizada diglosia, ademais do mundo da mariña de guerra e dos estaleiros, etcétera etcétera, como ben sabido é.
 

Noutra orde de cousas, porén, algunha forma de fala á “ferrolá”, parécenos vela máis próxima dun argot ou xiria do que outra cousa. Pensemos, por exemplo, nos nosos infantís ‘choni’ ou ‘chepa’, deformados desde o inglés; ou dos expresivos ‘cagarrón’, ‘arruche’, ‘ploro’ (preciosa palabra, por certo, con que se designaba o paraugas, metafórica de PLORARE talvez?), ‘barrón’, ‘candeirolo’, ‘fondear’ (ligadas estas tres á xiria futbolística), ‘auñar’ (de darse présa, apresurar), ‘laiar’ (co sentido físico —non psíquico e máis xeral a toda Galiza— de proer, picar unha ferida por exemplo), ‘quico’ (darlle un pequeno golpe na cabeza a aquel que rapara o cabelo) ‘guiche’ (a meladura que se lle facía á bóla ou bolinche no xogo p.e.), etc. Ulas? Que foi delas?

rúa Carlos III, popularmente San Carlos (Esteiro)

Galiza, a esencia do pobo que somos, vive entre nós, a que mamou da lingua que fomos capaces de crear entre todos a través dos séculos e que levamos gravada ao roxo como sinal. Galeguísimas palabras da nosa infancia, como as xa amentadas ‘bollente’ e o expresivo e intensificador ‘espeso’; ou o adxectivo ‘chiolas’ para designar a un home pouco home ou de pouca personalidade; a ‘pismelga’ ou ‘filusmía’, para a persoa de poucas carnes ou fraca de máis, pouca cousa en suma; e non digamos xa o substantivo ‘dioivo’ (en que o Diluvio pasaría a ser tan só o Universal). As nosas frases estereotipadas, xa faladas con anterioridade, “Ai, o demo me nunca!”; ou talvez os máis vivos como “Foille moita hora” ou “Non foi sen tempo”; ou aínda outra expresión sepultada nos intersticios da nosa mente e que nos conducen á nosa infancia de novo, “Non, que to!”, como reprobación e enfatización do erro en que incorre o interlocutor. Verbos que nin achamos nos dicionarios como ‘alebrestar’, que designa a acción realizada pola persoa que anda inquieta, que non para de moverse, preocupada, alterada incluso; ou ‘imbrar’ ou ‘confundir’, intensificadores de cheirar (ulir exaxeradamente mal por tanto, feder): “Cheira que imbra ~ confunde!”. O noso caudal léxico, ben local ben comarcal, poderiámolo aínda acrecentar con algún outro vocábulo ou frase feita máis, de seguro ausente nos dicionarios: ‘peto’, na súa acepción de ourizo de mar, ‘torrellouzo ~ torrillouzo’ e ‘torremouto’ duna, ‘xurxa’ chufa, ‘toque’ 1. pau para machucar as amoras dentro dunha canaveira seccionada / 2. palliña ou herbiña para tirar o grilo da toca facéndolle as soligras, ‘tourón’ vento tolo, ‘golfo’ ou ‘golfe’ algas, ‘relos’ baile de San Vito, formigo, e que aparece na expresión “ter os relos”, etcétera etcétera.
 

Como se poder ver, seguramente seriamos capaces de enumerar aínda moitas outras voces. A nosa lingua, entendemos, implica unha maneira de interpretar e concibir o mundo, un prisma diferente de observalo dentro da globalidade. Preservemos, pois, a memoria das palabras, xa que se trata da nosa propia memoria, da nosa historia e legado dos nosos ancestros, da nosa forma de ser que máis nos caracteriza. As palabras, as máis nosas, están certamente en xogo, mais nun xogo perigoso ao cal non nos debemos de entregar, mais si ao da escrupulosa recolección co fin de salvar e recuperar antes que, infelizmente, sexa demasiado tarde.

Cruceiro de Canido

1 Mario Couceiro, nun artigo publicado, cremos, en La Voz de Galicia, e que leva por título “Desde Ferrol con fervor”, dinos así:

<<Lefre arranca de una denominación inglesa reprostituida luego por los gibraltareños que vinieron a trabajar al arsenal ferrolano a partir de 1910. Exactamente, el modismo maltés se refería a los temporeros, sin oficio, que se contrataban para “picar” calderas, y era un despectivo, claro.>>

É pena que carezamos de máis datos con respecto á data de publicación deste artigo, do que gardamos fotocopia, pero sen o día nin o nome do xornal marcados. Así mesmo, por algún papel, dos moitos con que nos imos fornecendo de anotacións e apuntamentos diversos, temos tomada a voz inglesa levy, substantivo que significa leva, recruta, enganche. Visto o cal, talvez non sexa difícil entender o sentido da persoa forzada polas circunstancias, o gañán en definitiva que a palabra acabaría por designar na fala ferrolá con posterioridade.

2 Recoméndolles neste sentido, pois que fai un uso bastante recorrente de vocábulos e expresións tan nosas, o libro de relatos, publicado baixo o título de Xuvia-Neda, do autor Vicente Araguas, editado por Xerais. Por suposto, enténdannos que esta non é a única calidade que atesouran ditos textos, senón tamén a propiamente literaria, pois xulgámolo altamente recomendábel desde todos os puntos de vista.