As dúas noveliñas en galego de Wenceslao Fernández Flórez

Nada novo descubrimos se, como nos ten referido Ricardo Carvalho Calero na súa Historia da Literatura Galega Contemporánea, pomos en dúbida que estas dúas narracións de Wenceslao Fernández Flórez a que aludimos no título non fosen escritas orixinalmente en lingua galega polo seu autor. Ben ao contrario, tería sido Leandro Carré, director da revista Lar, e a xulgar polo afirmado polo polígrafo ferrolán, quen traducise realmente para a nosa lingua as dúas noveliñas, escritas previamente en español polo narrador coruñés, autor, entre outras, de Volvoreta ou de El bosque animado. Estamos a falar das novelas curtas A miña muller (1924), que sería o nº1 con que se estrearía a revista Lar, so a dirección de Leandro Carré Alvarellos, e d' O ilustre Cardona (1927), que faría o nº27 da devandita colección. 

 

As dúas narracións, e seguindo o xenio tan característico do seu autor, pertencen ao xénero humorístico. E así como “todo verdadeiro humorista nace dunha fonda comprensión do humano”, como nos dicía o grande Castelao, Wenceslao Fernández Flórez parece ser digno partidario desta máxima expresada polo de Rianxo. Na primeira das noveliñas, o protagonista e narrador da nosa historia é un ser pusilánime e con absoluta falta de escrúpulos. Traballa como funcionario e, como pluriemprego, realiza tamén funcións de secretario de Hermóxenes Picouto. Casa con Herminia pero, como el mesmo recoñece, faino “por fachenda”. Conquístaa nada menos que nun sitio tan romántico como a sala de espera da consulta do dentista. Só máis tarde chegaría a comprender así mesmo que ela accedera aos seus galanteos por causa da súa “innata coquetería”. Dinos case ao inicio do relato: “Aconséllovos que se aspirades a que unha muller vos ame fondamente e vos permaneza fiel, lle fagades comprender a tempo que tendes calo para toda violencia e para toda crueldade”. E segue a contarnos: “Eu non coñecín máis que un marido ditoso: meu amigo Xoán Loureiro”. Na mesma noite de vodas, refírenos o narrador en primeira persoa, Xoán Loureiro dá en demostrar que se ten que conducir de forma resolta coa súa muller. De feito, acabará por chimpar polo balcón o seu can griffon, que os estaba a observar mentres xacían no tálamo nupcial. Así mesmo, e a petición de “mata a luz” por parte da súa esposa, apagara a susodita do dormitorio ferrando dous tiros do revólver que tiña gardado na gaberta da súa mesa de noite. 

 

Mais o grande erro do noso narrador e protagonista do relato fora, sen dúbida, terlle confesado a Herminia que por culpa del tiña morto o seu xefe, Hermóxenes Picouto. Certo era, na verdade, que non lle gardaba estima ningunha, máis ben todo o contrario, aborrecíao por ser incapaz de soportar toda aquela enfiada de “lugares comúns” con que acostumaba adubiar a literatura das súas cartas, a súa escrupulosa orde en todas as cousas, o seu automatismo en todo, a súa reverencia por canto viña preestabelecido e, por tanto, sen poder dar pé nunca a ningunha mudanza da natureza que fose. Así que este odio socavado que vivía dentro do noso protagonista, será o que o leve a que nunha xornada de caza en que acompañaba ao seu xefe, nada fixese por salvarlle a vida despois de ter caído, debido a un empurrón fortuíto do seu acompañante, nun tremedal en que foi afundindo pouco a pouco sen nada facer por tentar socorrelo. 

 

Por causa do azar, un día que o noso funcionario baixaba polos chanzos do Goberno Civil, rolara polas escaleiras até bater cun axitador comunista ao que lle acabará por provocar a morte. En consecuencia, foi imposíbel que a folga xeral que había planificada chegase a ser celebrada, sendo por causa disto ascendido no seu posto de traballo. Os seus compañeiros, aliás, decidiron agasallalo tamén cun banquete, que seguiron a celebrar á noite na propia casa do homenaxeado coa escusa de lle ir levar o ramo de flores que adornaba a mesa a Herminia, a esposa deste. A partir dese día, o comandante da garda civil frecuentará a Herminia cando Hermóxenes non está. O seu marido sábeo, pero non quere importunar. Salvo nun día en que, chegando de noite á casa, vira baixar polas escaleiras o susodito, levando estrañamente as botas nas mans. Vírase Hermóxenes na obriga de ter que botar a Herminia da casa, mais desafortunadamente fixérao esta saíndo polo balcón e, consecuentemente, achando así a morte, que sería considerada como suicidio. 

 

Esta sucesión de mortes acontecidas de arredor do noso pusilánime e impertubábel protagonista deu lugar a que os espectros se lle viñesen a presentar de maneira habitual na súa vida. Mais contrariamente ao esperado, el nin se inmutaba perante esta circunstancia. Só acontecerá cando se produza o feito máis extraordinario de todos. Hermóxenes e Herminia preséntanse xuntos e á mesma hora, cando tal non era o seu costume. Será aquí que virá a suceder a eclosión final. O noso protagonista saía de mañá da ducha no momento en que puidera ver o espectro de Hermóxenes declarándoselle ao da súa muller. Despois de saír este para a súa oficina e eles seguíreno, dobrara a primeira rúa e voltara a vista atrás. Ambos, non obstante, desapareceran do seu campo de visión para nunca máis voltar a saber deles. 

 

A segunda das narrativas en galego de Wenceslao Fernández Flórez, O ilustre Cardona, máis parece obedecer ao propósito de contribuír ao crecemento editorial de Lar e auxiliar deste xeito o seu amigo Carré que a outra razón diferente. De feito, esta noveliña xa fora editada na revista La novela de hoy en español catro anos antes. Leandro Carré Alvarellos separárase do seu socio na revista, Ánxel Casal, para emprender esta nova etapa desde a rúa da Franxa. O feito de non conseguiren facerse coa maquinaria de imprenta en propiedade até maio de 1925, obrigara a que os cinco primeiros números da revista Lar tivesen de ser editados na Coruña pola imprenta Moret. A trama novelística desta narración, diciamos, desenvolve a idea de como a fama do artista carece de sentido cando non vai acompañada de recursos económicos nin de quen axude a pular ao artista. Falamos neste caso do protagonista, Ramiro Cardona, un insigne poeta. Este, que traballa como funcionario, era desprezado polo seu xefe de negociado, os compañeiros tomábano por un excéntrico aloucado e os editores convencíano de que os versos non se vendían. 

 

O deputado Crisanto Cedrón, de quen Ramiro Cardona fora secretario durante un tempo, quéreo, porén, para tentar sacar adiante os xogos florais do seu distrito, alén de ser case a única persoa que estima a súa valía como poeta. Coñece nestes xogos ao poeta premiado, Luis Beltrana, un novo soñador e tamén admirador seu, o cal desexa seguir os seus pasos. Xustina, irmá de Cardona (moran xuntos), vive instalada na perpetua mentira do seu irmán, reputado e acaudalado poeta que, disque, renuncia á vulgaridade do diñeiro que se lle pretende dar pola súa obra. Xustina está moi enferma e precisa de coidados. Cardona tenta lograr, finalmente, algún tipo de axuda solicitándoa ao Ministerio de Belas Artes, mais nada consegue. Xustina, e a pesar da franqueza de seu irmán en confesarlle a mentira que é toda a súa vida, novamente non quere crer. Así que é deste xeito, coa crédula de súa irmá doente e ilusionada con que todo ha de saír ben, como termina a narración. 

 

En suma, o período que abranxe de 1919 a 1930 consolidará a nosa prosa literaria en lingua galega, a cal tan necesitada estaba. Créanse, deste xeito, coleccións: ora distribuídas xunto coa venda de certos xornais, ora vendidas quincenal ou mensualmente en librarías. O suplemento “Terra, a nosa!”, do xornal coruñés El Noroeste, funcionou desta maneira. Vicente Risco daríase a coñecer aquí como narrador con Do caso que lle aconteceu ao Dr. Alveiros (1919). Despois seguiríalle “Céltiga”, dirixida desde Ferrol por Xaime Quintanilla Martínez. Aquí sería Castelao quen se daría a coñecer coa súa primeira narración, Un ollo de vidro (1922). Posteriormente nacería “Lar” na Coruña, estendéndose de 1924 a 1927, sendo dirixida por Leandro Carré Alvarellos. Tiraría corenta títulos, con obras como Pantelas, home libre, de Ramom Otero Pedraio; A trabe de ouro e a trabe de alquitrán e O lobo da xente, de Vicente Risco; e Estebo, de Xosé Lesta Meis. E aínda é posíbel falarmos dunha última colección, “Alborada”, de Pontevedra. Maliaxe, de Luís Amado Carballo, sería aquí publicada. 

 

Os homes das Irmandades da Fala foron os artífices desta nova visión actualizadora da narrativa galega, cuxo sentido era a de espallala por todo o noso territorio e popularizala. Foi creada, no fin de contas, toda unha empresa editora, para distribuír e difundir estas novelas. O custo, no entanto, foi elevado, pois até certo punto mesmo puido chegar a ser vista no seu momento como un produto certamente exótico. Os homes que levaron a cabo esta iniciativa tentaban superar as barreiras que constrinxían a narrativa desde o período anterior finisecular, xa que querían acabar co selo ruralista, facendo unha reconstrución ficcional da nosa Historia, pasando pola reflexión sobre a cultura propia e a interpretación do presente colectivo, mesmo coa incorporación de temática non galega, a reescrita de temas populares ou a prosa didáctica con intención creativa. Alén diso, estas novelas non ocupaban unha extensión maior ás 50 páxinas, a trama costumaba ser sinxela e a súa ambientación era urbana e moderna, mesmo podían chegar a ser fantásticas. 

 

Mais regresando novamente ás noveliñas de Wenceslao Fernández Flórez, Ricardo Carvalho Calero di a este propósito na súa Historia da Literatura Galega Contemporánea:

<<Hai novelas, como as de Fernández Flórez, que indubidabelmente son versións galegas de Carré de orixinais casteláns. Deste xeito, tanto Mi mujer como El ilustre Cardona foron publicadas en castelán polo seu autor, con posterioridade á súa aparición en Lar.>>

Non negamos, tal e como nos di o noso caro profesor, que Wenceslao Fernández Flórez non tivese albergado bos propósitos, nun principio, encamiñados á difusión da cultura e da lingua galega nun sentido xenérico. De feito, dísenos que, xuntamente con personalidades como as de Ramón Cabanillas, o Marqués de Figueroa, Vicente Risco ou Portela Valladares, tiña contribuído no seu día ao patrocinio da publicación d' As Roladas, periódico que aspiraba a difundir as ideas rexionalistas da forma máis popular e sinxela, a pesar de que ben pouco duraría esta publicación. Wenceslao Fernández Flórez, igualmente, faría parte da nómina de colaboradores da revista Nós, se ben nunca chegaría a materializar ningún tipo de achega. 

 

Sen dúbida, Leandro Carré Alvarellos sería a man na sombra que levase a cabo a “revisión dos textos orixinais encamiñado a unificar a ortografía, e mesmo a morfoloxía e a sintaxe daqueles”, como afirma de novo Carvalho Calero. Con todo, o de Fernández Flórez non será caso único, pois o mesmo lle cabe sospeitar ao noso caro profesor a propósito de Leandro Pita Romero, da súa única novela O anarquista (1924): 
 

<<É un texto escrito en galego por este autor e retocado por Carré? A sintaxe é a deste. Ou foi traducido por Carré dun orixinal en castelán, como no caso das novelas de Fernández Flórez?>>

Xa para terminarmos con esta polémica, eis a palabras vertidas por Xabier Iglesias en 2013: 

 

<<A miña muller foi escrita ex profeso por Fernández Flórez para a editorial Lar. Carré e Fernández tiñan coincidido en 1914 na redacción da revista Tierra Gallega, vinculada ao republicanismo coruñés e da que Fernández era redactor, e desde entón mantiveron a súa amizade.

A tradución da novela ao castelán publicouse en Madrid na colección La Novela de Hoy en 1925. Anos máis tarde había editarse unha segunda edición en castelán na colección La Novela Corta.>>

Quer sexa verdade o dito por Ricardo Carvalho Calero, quer sexa o dito por Xabier Iglesias, sempre nos continuará asaltando a dúbida a propósito da galeguidade desta primeira novela de Fernández Flórez, A miña nai. E é que a respecto da segunda, d' O ilustre Carmona, semella que as dúbidas serán moito menores, pois ambos coinciden en que primeiro existiu a versión en español. A última das cuestións que talvez nos ficase por responder sería: que facer con respecto a Wenceslao Fernández Flórez, á súa adscrición literaria no corpus literario galego? Se na verdade escribiu el esta primeira novela en lingua galega, non hai dúbida que debe facer parte da nómina dos escritores da nosa literatura, ten que facer parte dos manuais, aínda só sexa anecdoticamente. Caso contrario, isto é, se ambas as obras fosen simples traducións desde o español, automaticamente deixarían de facer parte da nosa literatura. En suma, un difícil nó por desfacer e que, se callar, nunca acabará por ser desatado completamente.