Nada
novo descubrimos se, como nos ten referido Ricardo Carvalho Calero na
súa Historia
da Literatura Galega Contemporánea,
pomos en dúbida que estas dúas narracións de Wenceslao Fernández
Flórez a que aludimos no título non fosen escritas orixinalmente en
lingua galega polo seu autor. Ben ao contrario, tería sido Leandro
Carré, director da revista Lar, e a xulgar polo afirmado polo
polígrafo ferrolán, quen traducise realmente para a nosa lingua as
dúas noveliñas, escritas previamente en español polo narrador
coruñés, autor,
entre outras,
de Volvoreta
ou de El
bosque animado.
Estamos a falar das novelas curtas A
miña muller
(1924), que sería o nº1 con que se estrearía a revista Lar, so a
dirección de Leandro Carré Alvarellos, e d' O
ilustre Cardona
(1927), que faría o nº27 da devandita colección.
As
dúas narracións, e seguindo o xenio tan característico do seu
autor, pertencen ao xénero humorístico. E así como “todo
verdadeiro humorista nace dunha fonda
comprensión do humano”, como nos dicía o grande Castelao,
Wenceslao Fernández Flórez parece ser digno partidario desta máxima
expresada polo de Rianxo. Na primeira das noveliñas, o protagonista
e narrador da nosa historia é un ser pusilánime e con absoluta
falta de escrúpulos. Traballa como funcionario e, como pluriemprego,
realiza tamén funcións de secretario de Hermóxenes Picouto. Casa
con Herminia pero, como el mesmo recoñece, faino “por fachenda”.
Conquístaa nada menos que nun sitio tan romántico como a sala de
espera da consulta do dentista. Só máis tarde chegaría a comprender así mesmo
que ela accedera aos seus galanteos por causa da súa “innata
coquetería”. Dinos case ao inicio do relato: “Aconséllovos que
se aspirades a que unha muller vos ame fondamente e vos permaneza
fiel, lle fagades comprender a tempo que tendes calo para toda
violencia e para toda crueldade”. E segue a contarnos: “Eu non
coñecín máis que un marido ditoso: meu amigo Xoán Loureiro”. Na
mesma noite de vodas, refírenos o narrador en primeira persoa, Xoán
Loureiro dá en demostrar que se ten que conducir de forma resolta
coa súa muller. De feito, acabará por chimpar polo balcón o seu
can griffon,
que os estaba a observar mentres xacían no tálamo nupcial. Así
mesmo, e a petición de “mata a luz” por parte da súa esposa,
apagara a susodita do dormitorio ferrando dous tiros do revólver que
tiña gardado na gaberta da súa mesa de noite.
Mais o grande erro do noso narrador e protagonista do
relato fora, sen dúbida, terlle confesado a Herminia que por culpa
del tiña morto o seu xefe, Hermóxenes Picouto. Certo era, na
verdade, que non lle gardaba estima ningunha, máis ben todo o
contrario, aborrecíao por ser incapaz de soportar toda aquela
enfiada de “lugares comúns” con que acostumaba adubiar a
literatura das súas cartas, a súa escrupulosa orde en todas as
cousas, o seu automatismo en todo, a súa reverencia por canto viña
preestabelecido e, por tanto, sen poder dar pé nunca a ningunha
mudanza da natureza que fose. Así que este odio socavado que vivía
dentro do noso protagonista, será o que o leve a que nunha xornada
de caza en que acompañaba ao seu xefe, nada fixese por salvarlle a
vida despois de ter caído, debido a un empurrón fortuíto do seu
acompañante, nun tremedal en que foi afundindo pouco a pouco sen
nada facer por tentar socorrelo.
Por causa do azar, un día que o noso funcionario
baixaba polos chanzos do Goberno Civil, rolara polas escaleiras até
bater cun axitador comunista ao que lle acabará por provocar a
morte. En consecuencia, foi imposíbel que a folga xeral que había
planificada chegase a ser celebrada, sendo por causa disto ascendido
no seu posto de traballo. Os seus compañeiros, aliás, decidiron
agasallalo tamén cun banquete, que seguiron a celebrar á noite na
propia casa do homenaxeado coa escusa de lle ir levar o ramo de
flores que adornaba a mesa a Herminia, a esposa deste. A partir dese
día, o comandante da garda civil frecuentará a Herminia cando
Hermóxenes non está. O seu marido sábeo, pero non quere
importunar. Salvo nun día en que, chegando de noite á casa, vira
baixar polas escaleiras o susodito, levando estrañamente as botas
nas mans. Vírase Hermóxenes na obriga de ter que botar a Herminia
da casa, mais desafortunadamente fixérao esta saíndo polo balcón
e, consecuentemente, achando así a morte, que sería considerada
como suicidio.
Esta sucesión de mortes acontecidas de arredor do noso
pusilánime e impertubábel protagonista deu lugar a que os espectros
se lle viñesen a presentar de maneira habitual na súa vida. Mais
contrariamente ao esperado, el nin se inmutaba perante esta
circunstancia. Só acontecerá cando se produza o feito máis
extraordinario de todos. Hermóxenes e Herminia preséntanse xuntos e
á mesma hora, cando tal non era o seu costume. Será aquí que virá
a suceder a eclosión final. O noso protagonista saía de mañá da
ducha no momento en que puidera ver o espectro de Hermóxenes
declarándoselle ao da súa muller. Despois de saír este para a súa
oficina e eles seguíreno, dobrara a primeira rúa e voltara a vista
atrás. Ambos, non obstante, desapareceran do seu campo de visión
para nunca máis voltar a saber deles.
A
segunda das narrativas en galego de Wenceslao Fernández Flórez, O
ilustre Cardona,
máis parece obedecer ao propósito de contribuír ao crecemento
editorial de Lar e auxiliar deste xeito o seu amigo Carré que a
outra razón diferente. De feito, esta noveliña xa fora editada na
revista La
novela de hoy
en español catro anos antes. Leandro Carré Alvarellos separárase
do seu socio na revista, Ánxel Casal, para emprender esta nova etapa
desde a rúa da Franxa. O feito de non conseguiren
facerse coa maquinaria de imprenta en propiedade até maio de 1925,
obrigara a que os cinco primeiros números da revista Lar
tivesen de ser editados na Coruña pola imprenta Moret.
A trama novelística desta narración, diciamos, desenvolve a idea de
como a fama do artista carece de sentido cando non vai acompañada de
recursos económicos nin de quen axude a pular ao artista. Falamos
neste caso do protagonista, Ramiro Cardona, un insigne poeta. Este,
que traballa como funcionario, era desprezado polo seu xefe de
negociado, os compañeiros tomábano por un excéntrico aloucado e os
editores convencíano de que os versos non se vendían.
O deputado Crisanto Cedrón, de quen Ramiro Cardona
fora secretario durante un tempo, quéreo, porén, para tentar sacar
adiante os xogos florais do seu distrito, alén de ser case a única
persoa que estima a súa valía como poeta. Coñece nestes xogos ao
poeta premiado, Luis Beltrana, un novo soñador e tamén admirador
seu, o cal desexa seguir os seus pasos. Xustina, irmá de Cardona
(moran xuntos), vive instalada na perpetua mentira do seu irmán,
reputado e acaudalado poeta que, disque, renuncia á vulgaridade do
diñeiro que se lle pretende dar pola súa obra. Xustina está moi
enferma e precisa de coidados. Cardona tenta lograr, finalmente,
algún tipo de axuda solicitándoa ao Ministerio de Belas Artes, mais
nada consegue. Xustina, e a pesar da franqueza de seu irmán en
confesarlle a mentira que é toda a súa vida, novamente non quere
crer. Así que é deste xeito, coa crédula de súa irmá doente e
ilusionada con que todo ha de saír ben, como termina a narración.
En suma, o período
que abranxe de 1919 a 1930 consolidará a nosa prosa literaria en
lingua galega, a cal tan necesitada estaba. Créanse, deste xeito,
coleccións: ora distribuídas xunto coa venda de certos xornais, ora
vendidas quincenal ou mensualmente en librarías. O suplemento
“Terra, a nosa!”, do xornal coruñés El Noroeste, funcionou
desta maneira. Vicente Risco daríase a coñecer aquí como narrador
con Do caso que lle
aconteceu ao Dr. Alveiros (1919).
Despois seguiríalle “Céltiga”, dirixida desde Ferrol por Xaime
Quintanilla Martínez. Aquí sería Castelao quen se daría a coñecer
coa súa primeira narración, Un
ollo de vidro (1922).
Posteriormente nacería “Lar” na Coruña, estendéndose de 1924 a
1927, sendo dirixida por Leandro Carré Alvarellos. Tiraría corenta
títulos, con obras como Pantelas,
home libre, de Ramom
Otero Pedraio; A
trabe de ouro e a trabe
de alquitrán e O
lobo da xente, de
Vicente Risco; e Estebo,
de Xosé Lesta Meis. E aínda é posíbel falarmos dunha última
colección, “Alborada”, de Pontevedra. Maliaxe,
de Luís Amado Carballo, sería aquí publicada.
Os homes das Irmandades da Fala foron os artífices
desta nova visión actualizadora da
narrativa galega, cuxo sentido era a de espallala por todo o noso
territorio e popularizala. Foi creada, no fin de contas, toda unha
empresa editora, para distribuír e difundir estas novelas. O custo,
no entanto, foi elevado, pois até certo punto mesmo puido chegar a
ser vista no seu momento como un produto certamente exótico. Os
homes que levaron a cabo esta iniciativa tentaban superar as
barreiras que constrinxían a narrativa desde o período anterior
finisecular, xa que querían acabar co selo ruralista, facendo unha
reconstrución
ficcional da nosa
Historia, pasando pola reflexión sobre a cultura propia e a
interpretación do presente colectivo, mesmo coa incorporación de
temática non galega, a reescrita de temas populares ou a prosa
didáctica con intención creativa. Alén diso, estas novelas non
ocupaban unha extensión maior ás 50 páxinas, a trama costumaba ser
sinxela e a súa ambientación era urbana e moderna, mesmo podían
chegar a ser fantásticas.
Mais regresando
novamente ás noveliñas de Wenceslao Fernández Flórez, Ricardo
Carvalho Calero di a este propósito na súa Historia
da Literatura Galega Contemporánea:
<<Hai novelas,
como as de Fernández Flórez, que indubidabelmente son versións
galegas de Carré de orixinais casteláns. Deste xeito, tanto Mi
mujer como El
ilustre Cardona foron
publicadas en castelán polo seu autor, con posterioridade á súa
aparición en Lar.>>
Non negamos, tal e
como nos di o noso caro profesor, que Wenceslao Fernández Flórez
non tivese albergado bos propósitos, nun principio, encamiñados á
difusión da cultura e da lingua galega nun sentido xenérico. De
feito, dísenos que, xuntamente con personalidades como as de Ramón
Cabanillas, o Marqués de Figueroa, Vicente Risco ou Portela
Valladares, tiña contribuído no seu día ao patrocinio da
publicación d' As
Roladas, periódico que
aspiraba a difundir as ideas rexionalistas da forma máis popular e
sinxela, a pesar de que ben pouco duraría esta publicación.
Wenceslao Fernández Flórez, igualmente, faría parte da nómina de
colaboradores da revista Nós,
se ben nunca chegaría a materializar ningún tipo de achega.
Sen dúbida, Leandro
Carré Alvarellos sería a man na sombra que levase a cabo a
“revisión dos textos orixinais encamiñado a unificar a
ortografía, e mesmo a morfoloxía e a sintaxe daqueles”, como
afirma de novo Carvalho Calero. Con todo, o de Fernández Flórez non
será caso único, pois o mesmo lle cabe sospeitar ao noso caro
profesor a propósito de Leandro Pita Romero, da súa única novela O
anarquista (1924):
<<É un texto escrito en galego por este autor e retocado por Carré? A sintaxe é a deste. Ou foi traducido por Carré dun orixinal en castelán, como no caso das novelas de Fernández Flórez?>>
Xa para terminarmos
con esta polémica, eis a palabras vertidas por Xabier Iglesias en
2013:
<<A miña
muller foi escrita ex profeso por Fernández Flórez para a
editorial Lar. Carré e Fernández tiñan coincidido en 1914
na redacción da revista Tierra Gallega, vinculada ao
republicanismo coruñés e da que Fernández era redactor, e desde
entón mantiveron a súa amizade.
A tradución da novela ao castelán publicouse en Madrid na colección La Novela de Hoy en 1925. Anos máis tarde había editarse unha segunda edición en castelán na colección La Novela Corta.>>
Quer sexa verdade o
dito por Ricardo Carvalho Calero, quer sexa o dito por Xabier
Iglesias, sempre nos continuará asaltando a dúbida a propósito da
galeguidade desta primeira novela de Fernández Flórez, A miña
nai. E é que a respecto da segunda, d' O ilustre Carmona,
semella que as dúbidas serán moito menores, pois ambos coinciden en
que primeiro existiu a versión en español. A última das cuestións
que talvez nos ficase por responder sería: que facer con respecto a
Wenceslao Fernández Flórez, á súa adscrición literaria no corpus
literario galego? Se na verdade escribiu el esta primeira novela en
lingua galega, non hai dúbida que debe facer parte da nómina dos
escritores da nosa literatura, ten que facer parte dos manuais, aínda
só sexa anecdoticamente. Caso contrario, isto é, se ambas as obras
fosen simples traducións desde o español, automaticamente deixarían
de facer parte da nosa literatura. En suma, un difícil nó por
desfacer e que, se callar, nunca acabará por ser desatado
completamente.
Comentarios
Publicar un comentario